៣. ស្ថានភាពសង្គមក្រោយសម័យអង្គរ
ឆ្នាំ ១៤៣១ ព្រះបាទពញាយ៉ាតបានសម្រេចព្រះទ័យលើករាជធានីចេញពីអង្គរមកតាំងនៅទួលបាសាន បន្ទាប់មក ព្រះអង្គក៏បានលើកពីទួលបាសាន ទៅតាំងនៅភ្នំដូនពេញឬហៅថាក្រុងចតុមុខវិញ។
លុះសម្រេចការកសាងហើយ ព្រះរាជាទ្រង់តាំងប្រទាននាមនគរ ថា ក្រុងចតុមុខមង្គលមហានគរ ហើយនៅឆ្នាំ១៤៣៧ ព្រះអង្គបានសម្ពោធរាជធានីនេះជាផ្លូវការ។ ក្រោយពីព្រះបាទពញាយ៉ាតសុគតទៅ សង្គមខ្មែរត្រូវបែកខ្ញែកជាបក្សពួកឈ្លោះប្រកែកគ្នាឥតឈប់ឈរ រាស្ត្ររងទុក្ខ វេទនា រហូតដល់ប្រទេសត្រូវបានបែកចែកជាបីអាណាចក្រ៖
- អាណាចក្រខាងជើង មានរាជធានីនៅកំពង់សៀមគ្រប់គ្រងដោយព្រះបាទស្រីរាជា
- អាណាចក្រខាងកើត មានរាជធានីនៅស្រីសឈរគ្រប់គ្រងដោយព្រះបានស្រីសុរិយោទ័យ
- អាណាចក្រខាងត្បូង មានរាជាធានីនៅចតុមុខគ្រប់គ្រងដោយព្រះបាទធម្មរាជា
ការបែកបាក់ និង ចំបាំងរាំងជល់ឥតឈប់ឈររវាងបក្សពួកខ្មែរទាំងបីនេះ បានផ្តល់ផលវិបាកដល់សង្គមខ្មែរ ដូចជា ចោរកម្ម ការកាប់សម្លាប់ គ្រោះទុរ្ភិក្ស ភាពអត់ឃ្លាន អាណាធិបតេយ្យ និង ភាពចលាចលទូទាំងប្រទេស។ ខ្មែររស់នៅក្នុងភាពខ្លោចផ្សាបែបនេះអស់រយៈពេល១០ឆ្នាំគឺពី ១៤៧៥ ដល់ ១៤៨៥ ទើបព្រះបាទធម្មរាជាខិតខំបញ្ចប់សង្គ្រាមគ្នាឯងនេះដោយពឹងសៀមអោយមកជួយ។ នៅក្នុងឆ្នាំ១៥២៩ ព្រះមហាក្សត្រខ្មែរយាងទៅគង់នៅក្នុងបន្ទាយលង្វែក។
ព្រះបាទអង្គចន្ទរាជាបានស្តារប្រទេសជាតិឡើងវិញលើគ្រប់ វិស័យ។ ក្នុងវិស័យយោធា កងទ័ពខ្មែរបានចូលវាយលុកនៅប្រទេសសៀមរហូតដល់ក្រុងអយុធ្យា។ ក៏ប៉ុន្តែនៅចុង សតវត្សទី១៦ រឹទ្ធានុភាពអាណាចក្រកម្ពុជា ត្រូវថយចុះ ជាហេតុនាំអោយសៀមលើកទ័ពចូលមកវាយក្រុងលង្វែកបាន ក្នុងឆ្នាំ ១៥៩៣។
ការបែកបន្ទាយលង្វែកជាឱកាសមួយដែលនាំអោយសៀមពង្រីកទ្ធិពលកាន់តែខ្លាំងឡើងៗ មកលើ ប្រទេសកម្ពុជា។ ម្យ៉ាងទៀតធ្វើអោយខ្មែរបាត់បង់ទ្រព្យសម្បត្តិ ក្បួនច្បាប់ អ្ន់កប្រាជ្ញ បណ្ឌិត ហើយវប្បធម៍ខ្មែរក៏ត្រូវ ហូរចូលក្នុងប្រទេសសៀមអស់។ ភាពបរាជ័យក្នុងសម័យលង្វែកបានធ្វើអោយកម្ពុជាធ្លាក់ជាចំនុះសៀម។
នៅឆ្នាំ១៦១៣ ព្រះបាទស្រីសុរិយោពណ៌បានដាក់រាជ្យអោយបុត្រានាម ជ័យជេដ្ឋាទី២ ដោយសោយរាជ្យពីឆ្នាំ១៦១៨ ដល់ឆ្នាំ ១៦២៨។ បន្ទាប់ពីបានសោយរាជ្យ ព្រះអង្គបាន លើករាជធានីមកតាំងនៅទីក្រុងឧត្តុង្គវិញ។
នៅន្លោះឆ្នាំ១៦២០ ដល់ឆ្នាំ ១៨៦៣ មានព្រឹត្តិការណ៍ជាច្រើនកើតឡើង ដូចជា ទំនាក់ទំនង ខ្មែរ-ថៃ និង ខ្មែរ-យួន ព្រមទាំងព្រឹត្តិការណ៍ចំបងពីរទៀតគឺសម្ព័ន្ធភាពរវាងខ្មែរនឹងយួន និងការ ដណ្តើមអំនាចគ្នា រវាងយួន និងសៀមលើប្រទេសកម្ពុជា។
៤. កម្ពុជាក្រោមអាណាព្យាបាលបារាំង
សន្ធិសញ្ញាថ្ងៃទី ១១ សីហា ១៨៦៣ ស្តីពីអាណាព្យាបាលបារាំងលើប្រទេសកម្ពុជាត្រូវបានសៀមដែលជាគូរប្រជែង នឹងបារាំងប្រឆាំងយ៉ាងខ្លាំងខ្លា។ ដើម្បីដោះស្រាយបញ្ហានេះបារាំងបានយល់ព្រមប្រគល់ខេត្តបាត់ដំបង និង សៀមរាប ទៅអោយសៀម។
រហូតដល់ឆ្នាំ១៨៦៧ ទើបសៀមទទួលស្គាល់សិទ្ធិត្រួតត្រារបស់បារាំងលើកម្ពុជា។ ក្នុងការត្រួតត្រា ដំបូង បារាំងធ្វើវិធីត្រជាក់។ បន្ទាប់មកនៅថ្ងៃទី ១៧ មិថុនា ១៨៨៤ បារាំងបានឡោមព័ទ្ធរាជវាំង ហើយគំរាមគំហែង ព្រះបាទ នរោត្តម បង្ខំអោយព្រះអង្គចុះព្រះហស្តលេខាលើអនុសញ្ញាមួយ ដែលបានដកហូតអំណាចទាំងឡាយរបស់ ព្រះអង្គ។
ដំណាក់កាលចុងក្រោយ បារាំងបានធ្វើអោយកម្ពុជាក្លាយជាដែនដីសម្រាប់ផ្គត់ផ្គង់ផលិតផលកសិកម្មអោយបារាំង ដោយបញ្ចូល កម្ពុជាទៅក្នុងសហព័ន្ធឥណ្ឌូចិនបារាំង។ ដោយសារការកេងប្រវ័ញ្ច និង ការគាបសង្កត់ពីពួកបារាំងខ្លាំងពេក ប្រជារាស្ត្រ ខ្មែរបានងើបបះបោរប្រឆាំងនឹងបារាំងជាបន្តបន្ទាប់ ដូចជា៖
- ចលនា តស៊ូរបស់សម្ដេចក្រឡាហោមគង់ នៅឆ្នាំ១៨៨៥ ដល់ឆ្នាំ ១៨៨៦
- ចលនាតស៊ូរបស់ពិស្ណុលោកឈូកនៅឆ្នាំ១៨៨៥ ដល់ឆ្នាំ ១៨៨៦
- ទោះបីជាចលនាតស៊ូទាំងនេះត្រូវបានបង្ក្រាបយ៉ាង ឃោរឃៅពីសំណាក់ កងទ័ពបារាំងក៏ដោយ តែបានរីកផុសផុលមិនឈប់ឈររហូតដល់រជ្ជកាលព្រះបាទស៊ីសុវត្ថិមុនីវង្ស ពីឆ្នាំ១៩២៧ ដល់ឆ្នាំ១៩៤១
- រជ្ជកាលព្រះបាទនរោត្តមសីហនុវរ្ម័នក្នុងរាជ្យទី១ ក្នុងចន្លោះឆ្នាំ១៩៤១ ដល់ឆ្នាំ ១៩៥៥
៥. កម្ពុជានៅចុងសម័យអាណានិគមនិយមបារាំង
ព្រះបាទនរោត្តមសីហនុវរ្ម័ន បានសោយរាជ្យក្នុងអំលុងពេលនៃសង្គ្រាមលោកលើកទី២។ ពេលនោះដោយជប៉ុនទទួលបានជោគជ័យក្នុងសង្គ្រាមនៅចុងបូព៌ា និង អាស៊ីអាគ្នេយ៍។ ដោយកាលនោះប្រទេសកម្ពុជាក៏បានធ្លាក់ក្រោមការត្រួតត្រាពីរជាន់គឺ បារាំង និង ជប៉ុន។
ក្រោយមកមានចលនាតស៊ូបានកើតឡើងជាបន្តបន្ទាប់ ដោយមានក្រុមដែលលំអៀងទៅខាងជប៉ុន មានសឺងង៉ុកថាញ់ជាមេដឹកនាំ ហើយ នៅដើមឆ្នាំ ១៩៥២ សឺងង៉ុកថាញ់ បានបង្កើតចលនាខ្មែរសេរី។ ក្រុមមួយទៀតលំអៀងទៅកាន់កុំម្មុយនីស បានក្លាយ ជារណសិរ្ស អ្នកស្នេហាមាតិភូមិខ្មែរ ហៅកាត់ថាខ្មែរឥស្សរៈ មាន លោក ទូ សាមុត ជាប្រធាន។
ព្រះរាជបូជនីយកិច្ចដើម្បីឯករាជ្យជាតិ
នៅឆ្នាំ ១៩៤៥ ជប៉ុនបានធ្វើរដ្ឋប្រហារបណ្តេញបារាំងចេញពីកម្ពុជា។ ពេលនោះជប៉ុន បានលើកសឺងង៉ុកថាញ់ ធ្វើការប្រយុទ្ធប្រឆាំងកងទ័ពបារាំង ដោយសហការជាមួយចលនាតស៊ូនៃជនជាតិលាវ និង យួន។
ព្រះបាទនរោត្តម សីហនុ តែងតែរិះរកគ្រប់លទ្ធភាព ដើម្បីរំដោះប្រទេសជាតិពីអាណានិគមបារាំងជានិច្ច។ ចំណែកបារាំងបានបន្ថែមទ័ព មកកម្ពុជាយ៉ាងច្រើនដើម្បីទប់ទល់ការបះបោរនេះ។ អសន្តិសុខកើតមានទូទាំងផ្ទៃប្រទេស ធ្វើអោយប្រជារាស្ត្ររងទុក្ខវេទនាដោយសារសង្គ្រាម។
ដោយយល់ថាការទាមទារឯករាជ្យដោយអាវុធបណ្តាលអោយប្រជារាស្ត្ររងទុក្ខខ្លាំងពេក ព្រះមហាក្សត្រចាប់ផ្តើមធ្វើការតស៊ូតាមផ្លូវទូត ដើម្បីទាមទារឯករាជ្យនៃប្រទេសកម្ពុជា។ ពីឆ្នាំ១៩៥១-១៩៥៣ ដោយសារមានការគាបសង្កត់ពីមតិសកលលោក និង ដោយសារស្ថានភាពរបស់ខ្លួនចុះខ្សោយទាំងផ្នែកនយោបាយ និង យោធានៅឥណ្ឌូចិន។ ទីបំផុតបារាំងក៏បានយល់ព្រមប្រគល់ឯករាជ្យពេញលេញដល់ប្រទេសកម្ពុជានៅថ្ងៃទី ៩ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ ១៩៥៣។
៦. សម័យសង្គមរាស្ត្រនិយម
ក្រោយពីបារាំងបានប្រគល់ឯករាជ្យពេញបរិបូរណ៍មក នៅខែមិនា ឆ្នាំ១៩៥៥ ព្រះបាទនរោត្តមសីហនុបាន ចាកចេញពីរាជ្យបល្ល័ង្ក ហើយយាងព្រះបាទនរោត្តមសុរាម្រិត ជាព្រះបិតាឡើងសោយរាជ្យបន្ត។
ប្រទេសកម្ពុជាបាន ស្គាល់ពន្លឺ ដែលគេទទួលស្គាល់ថាជាសម័យដ៏រុងរឿងមួយ ដែលមានរោងចក្រ ផលិតផលជាច្រើននៅក្នុងប្រទេស ត្រូវបានផលិតដោយខ្លួនឯង។ ប៉ុន្តែភាពរីកលូតលាស់បានត្រឹមតែរយៈពេល១៧ឆ្នាំគឺពីឆ្នាំ១៩៥៣ ដល់ឆ្នាំ ១៩៧០ ក្នុងរាជសង្គមរាស្ត្រនិយម ដែលមានសម្តេច ព្រះនរោត្តម សីហនុ ជាព្រះប្រមុខរដ្ឋ។
ក្រោយពីប្រទេសកម្ពុជាមានវិបត្តសេដ្ឋកិច្ច និង នយោបាយដ៏ធ្ងន់ធរ។ យោងតាមសមាជជាតិនា ខែសីហា ឆ្នាំ១៩៦៩ ព្រះបាទសម្តេចនរោត្តម សីហនុ បានប្រគល់ភារកិច្ចអោយ លោក ឧត្តមសេនីយ លន់ ណុល និងទ្រង់សិរិមតៈ ជាអ្នករៀបចំបង្កើតរដ្ឋាភិបាលស្រោចស្រង់ជាតិ។ លុះដល់ ថ្ងៃ១៨ មិនា ឆ្នាំ១៩៧០ ក្រុមប្រឹក្សាព្រះរាជាណាចក្រ និងរដ្ឋសភាបានប្រកាសទម្លាក់នរោត្តមសីហនុចេញពីឋានៈព្រះ ប្រមុខរដ្ឋ។
៧. សម័យសាធារណរដ្ឋខ្មែរ
ថ្ងៃទី ៩ ឧសភា ១៩៧០ ព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា ត្រូវដូរឈ្មោះជាសាធារណរដ្ឋខ្មែរនៅក្រោយរដ្ឋប្រហារ យោធាក្រោមការដឺកនាំរបស់លន់ណុល និង ទ្រង់សិរិមតះ។
សម្តេចព្រះ នរោត្តមសីហនុបានថ្លែងប្រកាសមិន ទទួលស្គាល់របបភ្នំពេញហើយប្រកាសបង្កើតរណសិរ្សរួបរួមជាតិកម្ពុជា និង បង្កើតកំលាំងប្រដាប់អាវុធរំដោះជាតិកម្ពុជា។ ចាប់តាំងពីថ្ងៃទី ៣០ ខែមេសា ១៩៧០ កងទ័ពរណសិរ្សរួបរួមជាតិកម្ពុជាបានធ្វើការវាយប្រហារយ៉ាងខ្លាំងក្លាលើកងទ័ពលន់ ណុល និង បរទេស។
ប្រទេសកម្ពុជារងភាពខ្ទេចខ្ទាំដោយសារតែសង្គ្រាមក្នុងស្រុករហូតមកដល់ថ្ងៃទី ១៧ ខែ មេសា ១៩៧៥ ទើបកងទ័ពរណសិរ្សរួបរួមជាតិកម្ពុជា បានផ្តួលរំលំរបបសាធារណរដ្ឋ ខ្មែររបស់លន់ណុល។
៨. សម័យកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ
ពីថ្ងៃទី ២៥ ខែមេសា ឆ្នាំ ១៩៧៥ ក្រុមខ្មែរក្រហមបានធ្វើមហាសន្និបាតវិសាមញ្ញោដីម្បីរៀបចំរដ្ឋធម្មនុញ្ញ ថ្មីហើយបានដាក់ឈ្មោះប្រទេសថា កម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ។ រដ្ឋាភិបាលរបស់កម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យត្រូវបាន បង្កើតឡើងដោយមាន ប៉ុលពត ជាអ្នកដឹកនាំរបបនោះ។ បើទោះបីជាការផ្ដូលរលំនៃរបបលន់ ណុល ក៏ពិតមែនតែប្រទេសកម្ពុជានៅតែមិនអាចទទួលបានសុខសន្តិភាពដែរ។ ដោយប្រជាជននៅក្នុងភ្នំពេញ ត្រូវបានធ្វើការជម្លៀសចេញទាំងស្រុង ដោយបង្ខំអោយធ្វើស្រែ ចម្ការ ជីកប្រឡាយ ជាដើម។ មិនតែប៉ុណ្ណោះនៅសម័យនេះគ្មានឡើយវត្ថុជាកម្មសិទ្ធ គឺមានតែថ្នាក់ដឹកនាំអង្កការតែមួយគត់ សូម្បីតែការទទួលទានអាហារក៏រួមគ្នាដែរ ដោយមានត្រឹមត បបរ រ៉ាវទៅដោយទឹកតែប៉ុណ្ណោះ។ នៅទីបំផុតនៅក្នុងសម័យនេះគ្មានទេ សាសនា គ្មានទេ អ្នកចេះដឹង ដោយប្រជារាស្ត្រខ្មែរស្លូតត្រង់ត្រូវទទួលការកាប់សម្លាប់ យ៉ាងរង្គាល និង ធ្វើទារុណកម្មយ៉ាងឃោឃៅបំផុត ហើយមនុស្សជាង២លាននាក់ត្រូវបានសម្លាប់។
៩. សម័យសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតកម្ពុជា
ក្រោយពីផ្តួលរំលំរបប ប៉ុលពត នៅថ្ងៃ ៧ មករា ១៩៧៩ រណសិរ្សសង្គ្រោះជាតិកម្ពុជា ដែលកើតឡើង នៅថ្ងៃទី ២ ខែ ធ្នូ ១៩៧៨ បានប្រកាសប្រទេសកម្ពុជាជាសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតកម្ពុជា។ បន្ទាប់មកដូរជា រដ្ឋកម្ពុជា ដែលមានបក្សប្រជាជនបដិវត្តន៍កម្ពុជាជាអ្នកដឹកនាំ។ មានរដ្ឋកម្ពុជានេះហើយទើបមានព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជាសាជាថ្មីនៅក្នុងស្រុកខ្មែរម្ដងទៀត
១០. ព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា
នៅថ្ងៃទី ២៣ តុលា ១៩៩១ សន្ធិសញ្ញាក្រុងបារីស ស្តីពីការរួបរួមជាតិបានផ្តល់លទ្ធភាពដល់ការយាងនិវត្ត មាតុភូមិវិញរបស់ព្រះបាទសម្តេចព្រះនរោត្តមសីហនុ។ ព្រះអង្គឡើងគ្រងរាជ្យសាជាថ្មីនៅថ្ងៃ ទី ២៤ កញ្ញា ១៩៩៣ ព្រមទាំងប្តូរឈ្មោះប្រទេសជាព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជាវិញ។ រាជរដ្ឋាភិបាលក្នុងអណត្តិនោះ ដឹកនាំដោយសហនាយក រដ្ឋមន្ត្រីពីររូបគឺ សម្តេចក្រុមព្រះ នរោត្តម រណឬទ្ធិ ជានាយកមន្ត្រីទី១ និង សម្តេច ហ៊ុន សែន ជានាយកមន្ត្រីទី២។