ចន ឡក គឺជាទស្សនវិទូអង់គ្លេសដូចថូម៉ាស់ ហបស៍ដែរ ហើយចន ឡក ថ្វីដ្បិតតែកើតក្រោយថូម៉ាស់ ហបស៍មួយជំនាន់ តែអ្នកទាំងពីររស់នៅក្នុងយុគសម័យកាលប្រហាក់ប្រហែលគ្នា ឆ្លងកាត់បរិបទនយោបាយស្រដៀងគ្នា គឺសង្រ្គាមស៊ីវិល រវាងក្រុមអ្នកសភានិយម និងអ្នករាជានិយមអង់គ្លេស។
ចន ឡក និងថូម៉ាស់ ហបស៍ គឺជាទស្សនវិទូនយោបាយ ដែលសិក្សាលើប្រធានបទដូចគ្នា គឺ “សភាពធម្មជាតិរបស់មនុស្ស” និង ទ្រឹស្តី “កិច្ចសន្យាសង្គម” ក៏ប៉ុន្តែ អ្នកទាំងពីរមានទស្សនៈផ្ទុយពីគ្នាស្រឡះ ហើយនៅទីចុងបំផុត ទ្រឹស្តីរបស់ទស្សនវិទូទាំងពីររូបនេះ បានក្លាយទៅជាមូលដ្ឋានគ្រឹះនៃទ្រឹស្តីធំៗពីរផ្ទុយគ្នា គឺថូម៉ាស់ ហបស៍ ជាមូលដ្ឋាននៃទ្រឹស្តី “ប្រាកដនិយម” (Réalisme) ចំណែកចន ឡក ជាមូលដ្ឋានគ្រឹះនៃទ្រឹស្តី “សេរីនិយម” (Libéralisme)។
ជីវិតកុរាភាព និង ការសិក្សាអប់រំ
លោក ចន ឡក បានកើតនៅថ្ងៃទី២៩ ខែសីហា ឆ្នាំ១៦៣២។ នៅពេលដែលចន ឡក កើត ថូម៉ាស់ ហបស៍ មានវ័យ ៤៤ឆ្នាំ ហើយស្រុកកំណើតរបស់ចន ឡក ស្ថិតនៅចម្ងាយតែប្រមាណជា ១០០គីឡូម៉ែត្រប៉ុណ្ណោះ ពីស្រុកកំណើតរបស់ថូម៉ាស់ ហបស៍។ ឪពុករបស់ចន ឡក គឺជាមេធាវី ហើយបានចូលបម្រើការជានាយទាហានមួយរូប នៅក្នុងសង្រ្គាមស៊ីវិលអង់គ្លេស ដោយឈរនៅខាងក្រុមសភានិយម។ ក្រោយមក ចន ឡក ផ្ទាល់ ក៏ជាអ្នកដែលគាំទ្រក្រុមសភានិយមនេះដែរ ពោលគឺ ផ្ទុយស្រឡះពី ថូម៉ាស់ ហបស៍ ដែលគាំទ្រក្រុមរាជានិយម។
ចន ឡក បានបញ្ចប់ការសិក្សាថ្នាក់វិទ្យាល័យពីសាលាដ៏ល្បីល្បាញមួយ នៅក្នុងទីក្រុងឡុងដ៍ រួចហើយបានបន្តការសិក្សានៅសកលវិទ្យាល័យដ៏កាន់តែល្បីល្បាញមួយទៀត គឺសកលវិទ្យាល័យអកស្វត (Oxford) ដោយនៅពេលនោះ ចន ឡក ចាប់យកជំនាញជាវេជ្ជបណ្ឌិត។ ក្រោយពីបញ្ចប់ការសិក្សា ចន ឡក បានចូលធ្វើការជាគ្រូពេទ្យផ្ទាល់ខ្លួនរបស់អ្នកនយោបាយអង់គ្លេសដ៏មានឥទ្ធិពលមួយរូបនៅពេលនោះ គឺអង់តូនី អាស្ហ្លី ឃូភ័រ (Anthony Ashley Cooper) ហើយដែលគេច្រើនហៅដោយកាត់ខ្លី ទៅតាមគោរមងាររបស់លោកថា ឡដ អាស្ហ្លី (Lord Ashley)។
ជីវិតការងារ
ទំនាក់ទំនង រវាងចន ឡក និងឡដ អាស្ហ្លី គឺមិនស្ថិតត្រឹមកម្រិតជាចៅហ្វាយនាយ និងកូនចៅ ឬអ្នកជំងឺ និងគ្រូពេទ្យនោះទេ ប៉ុន្តែ គឺជាទំនាក់ទំនងជាមិត្តភាពយ៉ាងជិតស្និទ្ធិបំផុត ដែលអូសបន្លាយពេលរហូតដល់ទៅជិត ២០ឆ្នាំ ពោលគឺ រហូតដល់ពេលដែលឡដ អាស្ហ្លី ទទួលមរណភាព។ គេដឹងថា ចន ឡក ធ្លាប់បានប្រើជំនាញជាគ្រូពេទ្យរបស់លោក ជួយសង្រ្គោះជីវិតរបស់ឡដ អាស្ហ្លី ពីជំងឺថ្លើមដ៏ធ្ងន់ធ្ងរ។ ក៏ប៉ុន្តែ អ្វីដែលធ្វើឲ្យទំនាក់ទំនង រវាងអ្នកទាំងពីរកាន់តែស្អិតល្មួតជាងនេះទៅទៀត គឺគោលគំនិតស្រដៀងគ្នាខាងផ្នែកនយោបាយ។
ឡដ អាស្ហ្លី គឺជាអ្នកនៅខាងក្រុមសភានិយម តែក្នុងពេលជាមួយគ្នា គឺក៏ជាអ្នកដែលធ្លាប់មានទំនាក់ទំនងល្អជាមួយនឹងក្រុមរាជានិយម។ នៅក្រោយពេលដែលមេដឹកនាំផ្តាច់ការអង់គ្លេស អូលីវ័រ ក្រមវែល ទទួលមរណភាព គឺឡដ អាស្ហ្លី ដែលបានដើរតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ក្នុងការស្តាររបបរាជានិយម ហើយនាំព្រះមហាក្សត្រអង់គ្លេសឲ្យឡើងមកគ្រងរាជ្យវិញ។ ហេតុដូច្នេះហើយបានជានៅក្រោមរបបរាជានិយមថ្មីនេះ ឡដ អាស្ហ្លី ត្រូវបានតែងតាំងឲ្យកាន់តំណែងខ្ពស់ ហើយរហូតបានក្លាយទៅជាប្រធានក្រុមទីប្រឹក្សាព្រះមហាក្សត្រ។
បើនិយាយពីគំនិតនយោបាយវិញ ឡដ អាស្ហ្លី មិនចូលចិត្តរបបរាជានិយមផ្តាច់ការដែលអង់គ្លេសមានពីមុន ហើយក៏មិនចូលចិត្តរបបសាធារណរដ្ឋផ្តាច់ការតាមបែបអូលីវ័រ ក្រមវែល ដែលបង្កើតឡើងក្រោយការផ្តួលរំលំរបបរាជានិយមនោះដែរ។ ឡដ អាស្ហ្លី គឺជាអ្នកគាំទ្រឲ្យមានរបបដឹកនាំតាមបែបរាជានិយមអាស្រ័យធម្មនុញ្ញ ដែលសភាមានតួនាទីសំខាន់ ហើយសិទ្ធិសេរីភាពរបស់ពលរដ្ឋត្រូវបានធានា។ គោលគំនិតបែបនេះ គឺត្រូវគ្នាទៅនឹងគោលគំនិតរបស់ ចន ឡក។
គេសង្កេតឃើញថា នៅក្នុងរយៈពេលជិត ២០ឆ្នាំ ចាប់តាំងពីបានស្គាល់ ឡដ អាស្ហ្លី ដំណើរជីវិតរបស់ចន ឡក បានផ្សារភ្ជាប់យ៉ាងស្អិតជាមួយនឹងភាពឡើងចុះ នៃអាជីពនយោបាយរបស់ ឡដ អាស្ហ្លី។
នៅក្នុងអំឡុងពេលដែលអាជីពនយោបាយរបស់ ឡដ អាស្ហ្លី កំពុងស្ថិតក្នុងភាពរុងរឿង ដំណើរជីវិតរបស់ចន ឡក ក៏ស្គាល់នូវភាពរុងរឿងទៅតាមចៅហ្វាយនាយរបស់ខ្លួនដែរ ហើយនៅក្នុងអំឡុងពេលនោះ ចន ឡក បានចំណាយពេលជាច្រើនរបស់លោក ផ្តោតទៅលើការសិក្សាមិនត្រឹមតែទៅលើផ្នែកវេជ្ជសាស្រ្តប៉ុណ្ណោះទេ តែទៅលើផ្នែកវិទ្យាសាស្រ្តជាទូទៅ។
ចន ឡក ត្រូវបានគេជ្រើសរើសឲ្យចូលជាសមាជិករាជបណ្ឌិត្យសភាវិទ្យាសាស្រ្តអង់គ្លេស (The Royal Society) នៅឆ្នាំ១៦៦៨ ហើយក្រោយមកបានស្គាល់ និងក្លាយជាមិត្តភក្តិដ៏ជិតស្និទ្ធិរបស់អ៊ីសាក់ ញូតុន ដែលបានចូលជាសមាជិករាជបណ្ឌិត្យសភាវិទ្យាសាស្រ្តបួនឆ្នាំក្រោយ ចន ឡក (ឆ្នាំ១៦៧២)។
ការសរសេរសៀវភៅទស្សនៈនយោបាយ
នៅឆ្នាំ១៦៧៩ ឡដ អាស្ហ្លី ដែលជាអ្នកកាន់គ្រិស្តសាសនានិកាយប្រូតេស្តង់ បានធ្វើជាមេគំនិតរៀបចំទាមទារឲ្យតាក់តែងច្បាប់មួយ ដើម្បីហាមឃាត់មិនឲ្យព្រះអង្គម្ចាស់ដែលកាន់និកាយកាតូលិក អាចឡើងស្នងរាជបល្ល័ង្ក។ គម្រោងការណ៍នេះត្រូវទទួលបរាជ័យ ហើយនៅឆ្នាំ១៦៨១ ឡដ អាស្ហ្លី ត្រូវបានគេដកតំណែង ហើយត្រូវប្រឈមមុខនឹងការចោទប្រកាន់ពីបទក្បត់ជាតិ។ ឡដ អាស្ហ្លី ក៏បានរត់ភៀសខ្លួនទៅកាន់ប្រទេសហូឡង់ ក៏ប៉ុន្តែ ត្រូវធ្លាក់ខ្លួនឈឺធ្ងន់ ហើយទទួលមរណភាពនៅឆ្នាំ១៦៨៣។
នៅឆ្នាំដដែលនោះ ចន ឡក ដែលត្រូវរស់នៅក្រោមការតាមឃ្លាំមើលជាប់ជាប្រចាំពីអាជ្ញាធរអង់គ្លេស ក៏បានសម្រេចរត់ភៀសខ្លួនទៅប្រទេសហូឡង់ដែរ។ នៅក្នុងអំឡុងពេលនោះហើយ ដែលចន ឡក បានចំណាយពេលសរសេរ ហើយចាប់ផ្តើមចេញផ្សាយសៀវភៅរបស់លោក ស្តីពីទស្សនវិជ្ជានយោបាយ។
ចន ឡក រស់នៅនិរទេសខ្លួន នៅក្នុងប្រទេសហូឡង់អស់រយៈពេល ៥ឆ្នាំ រហូតទាល់តែក្រោយពេលដែលមានបដិវត្តន៍ផ្តួលរំលំព្រះមហាក្សត្រកាតូលិកនៅអង់គ្លេស ជំនួសមកវិញដោយព្រះមហាក្សត្រប្រូតេស្តង់ នៅឆ្នាំ១៦៨៨ ទើបចន ឡក វិលត្រឡប់ចូលទៅកាន់ប្រទេសអង់គ្លេសវិញ។
ចន ឡក បានចំណាយពេលប៉ុន្មានឆ្នាំចុងក្រោយដែលនៅសេសសល់ក្នុងជីវិតរបស់លោក សរសេរសៀវភៅជាច្រើនទៀត ស្តីពីទស្សនវិជ្ជានយោបាយ ព្រមទាំងបានចូលរួមយ៉ាងសកម្ម នៅក្នុងការរៀបចំតាក់តែងច្បាប់ធម្មនុញ្ញអង់គ្លេស ដែលគេឲ្យឈ្មោះថា “Bill of Rights” (១៦៨៩) ដោយនៅក្នុងនោះ មានចែងដាក់កម្រិតអំណាចរបស់ព្រះមហាក្សត្រ, កំណត់ពីសិទ្ធិអំណាចរបស់សភា ព្រមទាំងអំពីសិទ្ធិសេរីភាពរបស់ប្រជាពលរដ្ឋ។ “Bill of Rights” នេះហើយ ដែលត្រូវបានគេកំណត់ថា ជាចំណុចចាប់ផ្តើមនៃរបបរាជានិយមអាស្រ័យរដ្ឋធម្មនុញ្ញនៅអង់គ្លេស ហើយដែលក្លាយជាគំរូទៅដល់ប្រទេសជាច្រើនផ្សេងៗទៀតរហូតមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ន។
ទស្សនវិជ្ជានយោបាយរបស់ចន ឡក
ទស្សនវិជ្ជានយោបាយដ៏ល្បីល្បាញ និងដ៏មានឥទ្ធិពលបំផុតរបស់ចន ឡក គឺមានសរសេរនៅក្នុងសៀវភៅ ដែលមានចំណងជើងជាភាសាអង់គ្លេសថា “Two Treatises of Government” ដោយនៅក្នុងនោះ ចន ឡក សរសេរអំពីគោលគំនិតសំខាន់ៗរបស់លោក ទាក់ទងនឹងប្រភពនៃធម្មានុរូបភាពរបស់រដ្ឋ និងអំណាចរបស់មេដឹកនាំ។
ខ្សែសង្វាក់នៃទឡ្ហីករណ៍របស់ ចន ឡក ចំពោះបញ្ហានេះ គឺដូចគ្នាទៅនឹងថូម៉ាស់ ហបស៍ដែរ ពោលគឺ ចន ឡក ចាប់ផ្តើមពីការពិចារណាទៅលើសភាពធម្មជាតិរបស់មនុស្ស មុនពេលការបង្កើតជាសហគមន៍ ឬជារដ្ឋ តាមរយៈកិច្ចព្រមព្រៀងគ្នាមួយ ដែលគេឲ្យឈ្មោះថា “កិច្ចសន្យាសង្គម”។ ក៏ប៉ុន្តែ ថ្វីដ្បិតតែមានខ្សែសង្វាក់នៃទឡ្ហីករណ៍ដូចគ្នា តែគោលគំនិតរបស់ ចន ឡក ទៅលើសភាពធម្មជាតិរបស់មនុស្ស និងកិច្ចសន្យាសង្គម គឺផ្ទុយគ្នាស្រឡះពីគោលគំនិតរបស់ថូម៉ាស់ ហបស៍។
យោងតាមថូម៉ាស់ ហបស៍ ធម្មជាតិរបស់មនុស្ស គឺអាត្មានិយម ចូលចិត្តប្រកួតប្រជែងគ្នា និងប្រើកម្លាំងបាយ ហើយនៅក្នុងសភាពធម្មជាតិដើមរបស់មនុស្ស គឺពោរពេញទៅដោយភាពអនាធិបតេយ្យ និងសង្រ្គាមជាប់ជាប្រចាំ។ ចន ឡកវិញ យល់ឃើញផ្ទុយពីនេះស្រឡះ។
យោងតាម ចន ឡក ធម្មជាតិដើមរបស់មនុស្ស គឺល្អ ហើយនៅក្នុងសភាពធម្មជាតិ មនុស្សមានសិទ្ធិសេរីភាពពេញលេញ ហើយជាសិទ្ធិសេរីភាពស្មើៗគ្នា ដោយគ្មានឋានានុក្រម។ សម្រាប់ចន ឡក សភាពធម្មជាតិរបស់មនុស្ស មិនមែនពោរពេញទៅដោយភាពអនាធិបតេយ្យ និងសង្រ្គាមជាប់ជាប្រចាំនោះទេ ពីព្រោះថា នៅក្នុងសភាពធម្មជាតិនេះក៏មានច្បាប់របស់វាដែរ គឺ “ច្បាប់ធម្មជាតិ” ហើយមនុស្សគ្រប់រូបសុទ្ធតែដឹងថាអ្វីជាអំពើល្អ អ្វីជាអំពើអាក្រក់ ហើយទង្វើណាមួយ វាស្រប ឬផ្ទុយនឹងច្បាប់ធម្មជាតិ។
អ្វីដែលចោទជាបញ្ហា នៅក្នុងសភាពធម្មជាតិរបស់មនុស្ស គឺការអនុវត្តច្បាប់ធម្មជាតិ។ នៅក្នុងសភាពធម្មជាតិ មនុស្សម្នាក់ៗដឹងថាទង្វើណាមួយជាទង្វើល្មើសនឹងច្បាប់ធម្មជាតិ ហើយអ្នកប្រព្រឹត្តល្មើសត្រូវទទួលទណ្ឌកម្ម។ ក៏ប៉ុន្តែ សំណួរចោទឡើងថា តើអ្នកណាជាធានានូវការអនុវត្តច្បាប់នេះ? តើអ្នកណាជាអ្នកកំណត់អំពីទណ្ឌកម្ម ហើយអ្នកណាជាអ្នកអនុវត្តទណ្ឌកម្មដែលបានកំណត់?
សរុបមកវិញ តាមគំនិតរបស់ចន ឡក បញ្ហាចោទនៃសភាពធម្មជាតិរបស់មនុស្សមិនមែនសង្រ្គាមនោះទេ គឺបញ្ហាអយុត្តិធម៌។ ដូច្នេះ មនុស្សត្រូវការបង្កើតជារដ្ឋ មិនមែនដើម្បីចេញពីស្ថានភាពសង្រ្គាមនោះទេ តែដើម្បីចេញពីស្ថានភាពអយុត្តិធម៌ ហើយការព្រមព្រៀងដាក់ខ្លួនក្រោមអំណាចរដ្ឋ (តាមរយៈកិច្ចសន្យាសង្គម) ក៏មិនមែនជាការបោះបង់ទាំងស្រុងនូវសិទ្ធិសេរីភាពរបស់ខ្លួន ដើម្បីជាថ្នូរនឹងការធានាសុវត្ថិភាពផ្ទាល់ខ្លួន ដូចទ្រឹស្តីរបស់ថូមាស់ ហបស៍នោះដែរ តែផ្ទុយទៅវិញ គឺគ្រាន់តែជាការបោះបង់នូវសេរីភាពមួយផ្នែក ដើម្បីជាថ្នូរនឹងការធានានូវការអនុវត្តសិទ្ធិមួយផ្នែកទៀតដែលនៅសេសសល់ ហើយដែលជាសិទ្ធិធម្មជាតិគ្មានអ្នកណាដកហូតបាន រួមមានដូចជា សិទ្ធិរស់រានមានជីវិត និងសិទ្ធិលើកម្មសិទ្ធិឯកជន ជាដើម។
ទស្សនាទានខុសគ្នា រវាង ចន ឡក និងថូម៉ាស់ ហបស៍ ស្តីពីសភាពធម្មជាតិរបស់មនុស្ស បាននាំទៅរកសេចក្តីសន្និដ្ឋានផ្ទុយគ្នា ស្តីពីអំណាចរបស់មេដឹកនាំរដ្ឋ។
តាមទស្សនៈរបស់ថូម៉ាស់ ហបស៍ នៅពេលដែលបុគ្គលម្នាក់ៗព្រមព្រៀងគ្នាផ្ទេរសិទ្ធិអំណាចគ្រប់គ្រងទៅឲ្យមេដឹកនាំរដ្ឋ តាមរយៈ “កិច្ចសន្យាសង្គម” សិទ្ធិអំណាចនោះនឹងត្រូវផ្ទេរជារៀងរហូត ដោយមិនអាចដកហូតមកវិញបាន ហើយបើទោះបីជាមេដឹកនាំរដ្ឋចេញសេចក្តីសម្រេច ឬដាក់ចេញនូវនយោបាយ ឬធ្វើច្បាប់ណាមួយ ដែលធ្វើឲ្យប្រជាជនមិនសប្បាយចិត្ត ឬគ្មានភាពយុត្តិធម៌ ក៏ប្រជាជននៅតែត្រូវបន្តដាក់ខ្លួនក្រោមអំណាចមេដឹកនាំរដ្ឋនោះដដែល។ គោលគំនិតនេះហើយ ដែលនាំថូម៉ាស់ ហបស៍ឲ្យមានទំនោរទៅរករបៀបដឹកនាំបែបរាជានិយមផ្តាច់ការ ហើយបិទផ្លូវមិនឲ្យប្រជាជនមានលទ្ធភាពរើបម្រះប្រឆាំងនឹងមេដឹកនាំរដ្ឋ។
ចន ឡកវិញ មានទស្សនៈផ្ទុយស្រះពីថូម៉ាស់ ហបស៍។ ចន ឡកយល់ថា នៅក្នុង “កិច្ចសន្យាសង្គម” ប្រជាជនមិនបានផ្ទេរសិទ្ធិអំណាចទៅឲ្យមេដឹកនាំទាំងអស់ និងជាអចិន្រ្តៃយ៍នោះទេ ហើយកិច្ចសន្យានេះ ក៏មិនមែនធ្វើឡើងតែរវាងប្រជាជនគ្នាឯងនោះដែរ ពោលគឺមានមេដឹកនាំរដ្ឋជាភាគីនៃកិច្ចសន្យា។ នៅក្នុង “កិច្ចសន្យាសង្គម” របស់ ចន ឡក បុគ្គល និងបុគ្គល ព្រមព្រៀងគ្នាផ្ទេរសិទ្ធិមួយផ្នែកទៅឲ្យរដ្ឋ ដោយគ្រប់គ្នាសុខចិត្តដាក់ខ្លួនឲ្យស្ថិតក្រោមអំណាចរបស់រដ្ឋ ចំណែករដ្ឋវិញ ដែលទទួលសិទ្ធិអំណាចពីប្រជាជន ត្រូវជាប់កាតព្វកិច្ចធានានូវយុត្តិធម៌ ក្នុងការអនុវត្តសិទ្ធិមួយផ្នែកដែលនៅសេសសល់របស់ប្រជាជន។
ដូច្នេះ តាមទស្សនៈរបស់ចន ឡក ទំនាក់ទំនង រវាងប្រជាជន និងមេដឹកនាំរដ្ឋ គឺជាទំនាក់ទំនងក្នុងឋានៈជាភាគីនៃកិច្ចសន្យា ពោលគឺ ភាគីនីមួយៗ (ប្រជាជនក៏ដូចជាមេដឹកនាំរដ្ឋ) ត្រូវមានទាំងសិទ្ធិ និងទាំងកាតព្វកិច្ច ហើយការគោរពសិទ្ធិ និងកាតព្វកិច្ចទៅវិញទៅមកនេះ គឺជាមូលដ្ឋានគ្រឹះ ដើម្បីធានានូវសុពលភាពនៃ “កិច្ចសន្យាសង្គម”។
ទស្សនាទាននៃ “កិច្ចសន្យាសង្គម” របស់ ចន ឡក មិនត្រឹមតែជាមូលដ្ឋាននៃរបបដឹកនាំតាមបែបប្រជាធិបតេយ្យប៉ុណ្ណោះទេ ប៉ុន្តែ អ្វីដែលពិសេសជាងនេះទៅទៀត គឺការបើកលទ្ធភាពឲ្យប្រជាជនអាចរើបម្រះប្រឆាំងនឹងមេដឹកនាំរដ្ឋ ប្រសិនបើមេដឹកនាំរដ្ឋមិនបានគោរពទៅតាមកាតព្វកិច្ចរបស់ខ្លួន ក្នុងឋានៈជាភាគីនៃ “កិច្ចសន្យាសង្គម”។ នេះហើយដែលជាមូលដ្ឋានគ្រឹះសំខាន់បំផុត នៃចលនាបដិវត្តន៍ដ៏សំខាន់ពីរនៅក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្ត។
ទីមួយ បដិវត្តន៍អាមេរិកឆ្នាំ១៧៧៦ ដែលជាការរើបម្រះរបស់ប្រជាជនប្រឆាំងនឹងអំណាចរបស់ព្រះមហាក្សត្រអង់គ្លេស ដើម្បីងាកចេញទៅបង្កើតរដ្ឋឯករាជ្យផ្ទាល់ខ្លួន។ ទីពីរ បដិវត្តន៍បារាំងឆ្នាំ១៧៨៩ ដែលជាការរើបម្រះរបស់ប្រជាជនប្រឆាំងនឹងអំណាចរបស់ព្រះមហាក្សត្រ រហូតឈានទៅផ្តួលរំលំរបបរាជានិយម ជំនួសមកវិញដោយរបបសាធារណរដ្ឋ។
ចំណុចដ៏សំខាន់មួយទៀត នៅក្នុងទស្សនវិជ្ជានយោបាយរបស់ចន ឡក គឺទំនាក់ទំនង រវាងរដ្ឋ និងសាសនា។ គិតមកទល់នឹងសម័យកាលរបស់ចន ឡក សាសនាគឺជាប្រភពដ៏ចម្បងមួយនៃធម្មានុរូបភាពរបស់មេដឹកនាំរដ្ឋ និយាយដោយខ្លី គឺគ្រប់គ្នាជឿថា ស្តេចទទួលការជ្រើសតាំងពីព្រះឲ្យមានសិទ្ធិអំណាចត្រួតត្រាលើប្រជាជន។ ហេតុដូច្នេះហើយបានជាប្រជាជនត្រូវតែគោរពនិងស្តាប់បង្គាប់ស្តេចដូចព្រះ។ ចន ឡក បានបដិសេធចោលទាំងស្រុងនូវជំនឿបែបនេះ ដោយបានប្រកាន់យកនូវគោលគំនិតថា ធម្មានុរូបភាពនៃមេដឹកនាំរដ្ឋមានប្រភពតែមួយគត់ គឺប្រជាជន ដែលជាអ្នកប្រគល់សិទ្ធិអំណាចទៅឲ្យមេដឹកនាំរដ្ឋ ទៅតាមទ្រឹស្តី “កិច្ចសន្យាសង្គម”។
បន្ថែមពីលើនេះទៅទៀត ចន ឡក យល់ថា រដ្ឋមិនមានតួនាទី ហើយក៏គ្មានសិទ្ធិអំណាចអ្វី ដើម្បីធ្វើការចាត់ចែង ឬត្រួតត្រាលើជំនឿសាសនារបស់ប្រជាជននោះដែរ។ សិទ្ធិអំណាចរបស់រដ្ឋ ដែលទទួលបានពីប្រជាជន គឺធ្វើយ៉ាងណាធានានូវយុត្តិធម៌ក្នុងការអនុវត្តសិទ្ធិរបស់ប្រជាជន ចំណែកឯរឿងជំនឿសាសនា វាគឺជាកិច្ចការផ្ទាល់ខ្លួនរបស់បុគ្គលនីមួយៗ។
គោលគំនិតនេះរបស់ចន ឡក បាននាំទៅរកការវិវឌ្ឍដ៏សំខាន់ចំនួនពីរ ដែលនៅបន្តមានឥទ្ធិពលមកទល់នឹងពេលបច្ចុប្បន្ន នៅតាមបណ្តាប្រទេសលោកខាងលិច គឺទីមួយ ការបែងចែកគ្នាយ៉ាងដាច់ស្រឡះ រវាងសាសនា និងរដ្ឋ (គ្មានសាសនារបស់រដ្ឋ) និងទីពីរ សិទ្ធិសេរីភាពខាងជំនឿសាសនា (គ្រប់បុគ្គលនីមួយៗមានសិទ្ធិសេរីភាពយ៉ាងពេញលេញ ក្នុងការជឿ និងអនុវត្តតាមសាសនាណាមួយ ឬមិនជឿទៅលើសាសនាណាមួយសោះ តាមតែការយល់ឃើញរបស់គេរៀងៗខ្លួន)។
មរណភាពរបស់លោក ចន ឡក
ចន ឡក ទទួលមរណភាព នៅថ្ងៃទី២៨ ខែតុលា ឆ្នាំ១៧០៤ ក៏ប៉ុន្តែ ទស្សនវិជ្ជានយោបាយរបស់លោកបានជះឥទ្ធិពលយ៉ាងខ្លាំង ទៅដល់បដិវត្តន៍ដ៏សំខាន់ចំនួនពីរ នៅក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្ត គឺបដិវត្តន៍ទាមទារឯករាជ្យរបស់សហរដ្ឋអាមេរិក នៅឆ្នាំ១៧៧៦ និងបដិវត្តន៍ផ្តួលរំលំរបបរាជានិយមនៅបារាំង នៅឆ្នាំ១៧៨៩។